Η σημερινή εικόνα της πλατείας, η οποία παρά τους περιορισμούς στην κυκλοφορία παραμένει άβατο για τους πεζούς
Σχεδιάστηκε το 1833 για να γίνει ο ομφαλός της νέας πρωτεύουσας, αλλά τα οράματα έμειναν στα χαρτιά κάτω από τις πιέσεις των μεγαλοϊδιοκτητών γης που διέθεταν ακίνητα γύρω από το Σύνταγμα.
Από πλατεία Ανακτόρων υποβαθμίστηκε σε Όθωνος και πήρε το τελικό της όνομα το 1863, που συμβολίζει την ενότητα μετά την εξέγερση της 3ης Σεπτεμβρίου και την πολιτική σύγκρουση ανάμεσα στους οπαδούς της βασιλείας και τους αντιμοναρχικούς.
Άλλαξε εννιά φορές εικόνα, τις περισσότερες χωρίς επιτυχία. Ξεκίνησε ορθογώνια και άλλαξε σχήμα, χωρίς όμως να πετύχει τον... τετραγωνισμό του κύκλου
Αποτελεί το πιο πολύβουο σημείο της πρωτεύουσας, αφού από δεκαετίες έχει πάψει να είναι πλατεία και έχει μετατραπεί σε συγκοινωνιακό κόμβο.
Δεν παύει όμως να είναι το λαϊκό κέντρο της Αθήνας, το διαχρονικό σημείο συνάντησης μεταναστών και προσφύγων και το αδιαμφισβήτητο στέκι διάφορων περιθωριακών συμπεριφορών.
Το σημερινό σκηνικό κρύβει με επιμέλεια το ένδοξο παρελθόν της περιοχής: έως τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν... αδόμητη, με ψηλά δέντρα και αμπέλια, με στάβλους για αγελάδες και άλλα ζώα!
Ήταν επίσης το σημείο συμβολής δύο μεγάλων ρεμάτων, από τα οποία το ένα ήταν η σημερινή Πανεπιστημίου και το άλλο η Σταδίου.
Το 1833, με βάση το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο των Κλεάνθη - Σάουμπερτ, προοριζόταν να γίνει το κέντρο της νέας πρωτεύουσας. Βρισκόταν στο βόρειο... άκρο της Αθήνας και ήταν γνωστή ως Τζιρίτη, αφού αποτελούσε μέρος της μεγάλης ιδιοκτησίας της ομώνυμης οικογένειας που έφτανε ως την οδό Ακαδημίας.
Οι πρώτοι σχεδιασμοί
Στους αρχικούς σχεδιασμούς είχε ορθογώνιο σχήμα και θα έφερε το όνομα πλατεία Ανακτόρων, καθώς δίπλα της είχε χωροθετηθεί η μελλοντική βασιλική κατοικία με απρόσκοπτη θέα προς την Ακρόπολη, τα Τουρκοβούνια και τον Πειραιά.
Είχε προβλεφθεί επίσης το πάρκο του Λαού και η κατασκευή τριών κτιρίων για υπουργεία. Ολα αυτά έμειναν στα χαρτιά, αφού ένα χρόνο μετά εκλήθη ο Κλέντσε να φέρει τα κάτω πάνω και, έπειτα από παρεμβάσεις της οικογένειας του Όθωνα, να αλλάξει τη χωροθέτηση των ανακτόρων, που μεταφέρθηκαν στην αρχή στον Κεραμεικό και κατέληξαν στη σημερινή Βουλή.
Στην πραγματικότητα, καθοριστικό ρόλο στις αλλαγές είχαν παίξει ιδιοκτήτες μεγάλων ακινήτων γύρω από την πλατεία Συντάγματος. Ήταν παλιές αθηναϊκές οικογένειες και κυρίως Ελληνες της διασποράς που είχαν προσβάσεις στους διοικούντες και είχαν φροντίσει εγκαίρως να αγοράσουν γη σε εξευτελιστικές τιμές.
Η επίσημη δικαιολογία για την ανατροπή ήταν το κακό κλίμα της Ομόνοιας αλλά και η γειτνίαση με τη λαϊκή συνοικία του Ψυρρή. Στα σχέδια του 1834 η πλατεία είχε κυκλικό σχήμα και κυρίως πολύ μικρότερη έκταση.
Με βάση τους αρχικούς σχεδιασμούς, η Ομόνοια είχε τοποθετηθεί στην κορυφή ενός ισοσκελούς τριγώνου που δημιουργούσαν οι οδοί Πειραιώς και Σταδίου, η οποία θα κατέληγε στο Καλλιμάρμαρο αλλά «στράβωσε» λίγο πριν από το Σύνταγμα για να μη διαμελιστούν τα οικόπεδα κορυφαίων οικονομικών παραγόντων της εποχής.
Επί των δύο βασικών οδικών αξόνων είχαν προβλεφθεί δύο κυκλικές πλατείες, της Μπόρσας (η σημερινή Κουμουνδούρου) και του Θεάτρου (η σημερινή Κλαυθμώνος), που είναι συμμετρικές ως προς την Ομόνοια όσο και αν δεν το συνειδητοποιούν ακόμα και ειδικοί.
Το 1849, με βασιλικό διάταγμα, η πλατεία ξαναγίνεται ορθογώνια και χρειάστηκε να περάσει μια δεκαετία για να ξεκινήσουν τα πρώτα έργα διαμόρφωσης. Η γύρω περιοχή ήταν αραιοδομημένη και τα σχέδια του τότε δημάρχου Γ. Σκούφου περιλάμβαναν φύτευση μεγάλων δένδρων, κυρίως πεύκων, κυπαρισσιών και βελανιδιών.
Το 1863 ήταν το επίκεντρο του κινήματος της 3ης του Σεπτέμβρη, της πολιτικής διαμάχης των οπαδών του Όθωνα και των αντιμοναρχικών, που οδήγησαν στην εκθρόνιση του Βαυαρού βασιλιά και λίγο αργότερα στην ψήφιση του πρώτου Συντάγματος. Ως δείγμα εθνικής συμφιλίωσης πήρε το οριστικό της όνομα και είναι πλέον η πλατεία Ομονοίας.
Συγκοινωνιακός κόμβος
Είναι η εποχή που η Αθήνα αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς και έως την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η περιοχή γύρω από την πλατεία έχει γεμίσει με περίφημα καφενεία και ζαχαροπλαστεία, ενώ λειτουργούν 11 ξενοδοχεία για όλα τα βαλάντια.
Η Ομόνοια μπορεί να έχασε από την πλατεία Συντάγματος, αλλά κατάφερε να αναδειχθεί σε συγκοινωνιακό κόμβο. Από τα μέσα του 19ου αιώνα είχε αρχίσει να εξελίσσεται σε δυτική είσοδο της πόλης. Σε αυτήν είχαν τις αφετηρίες τους πέντε από τις συνολικά οκτώ γραμμές του ιπποσιδηρόδρομου, του μακρινού προγόνου του μετρό.
Το 1888, με βάση τη σύμβαση για την επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου Αθηνών - Πειραιώς, που ώς τότε σταματούσε στο Θησείο, ξεκίνησε η κατασκευή του πρώτου υπόγειου τμήματος μήκους 1,5 χλμ. Παρ’ όλο που η πρόσβαση ήταν στη συμβολή των οδών Αθηνάς και Λυκούργου, η πλατεία «ξεκοιλιάστηκε» και έχασε τα δέντρα της.
Απέκτησε πάντως φοίνικες και γκαζόν, ενώ στο κέντρο της διαμορφώνεται μια μόνιμη εξέδρα για συναυλίες. Την ίδια περίοδο, την κυκλοφοριακή αξία της πλατείας ενισχύει ο σιδηρόδρομος Αττικής, το γνωστό «Θηρίο», που είχε αφετηρία την πλατεία Λαυρίου στην αρχή της οδού 3ης Σεπτεμβρίου και κατέληγε στις ακτές του Ευβοϊκού.
Η ευρύτερη περιοχή ονομάζεται Χαυτεία και γράφεται με «υ» παρ’ όλο που πήρε την ονομασία της από το καφενείο του Γιάννη Χάφτα, το οποίο λειτούργησε το 1840 και ήταν το πρώτο στην... εξοχική περιοχή.
Η επιτυχία του άνοιξε τον δρόμο για τα ιταλικής αισθητικής καφενεία «Τίβολι» και «Ωραία Ιταλία», ενώ το 1849 ιδρύθηκε το πρώτο ζαχαροπλαστείο, του «Σόλωνος», που ήταν στέκι των φιλοβασιλικών.
Οι προοδευτικοί σύχναζαν στο «Νέο Κέντρο», ανάμεσά τους οι Κ. Βάρναλης, Μ. Αυγέρης, Σ. Σκίπης, Κ. Ουράνης και Ρ. Φιλύρας. Στα υπόγεια των ξενοδοχείων εμφανίστηκαν τα πρώτα κέντρα διασκέδασης για ξενύχτηδες.
Η μεγάλη αλλαγή ήρθε το 1930 με την κατασκευή του σημερινού σταθμού του Ηλεκτρικού. Το πράσινο εκδιώχθηκε, αφού δεν μπορούσε να συνυπάρξει με το υπόγειο έργο, ενώ για τις ανάγκες εξαερισμού έπρεπε να κατασκευαστεί μια απόληξη στην επιφάνεια.
Η ροζ περίοδος
Τα δύο κτίρια στην αρχή της οδού Αθηνάς είναι από τα λίγα που διασώθηκαν από «το τσιμέντο» της δεκαετίας του 1960
Ο τότε δήμαρχος Σπύρος Μερκούρης αποδέχθηκε την πρόταση του τεχνικού συμβούλου του δήμου Βασίλη Τσαγκρή να «καμουφλαριστεί» ο αεραγωγός με μάρμαρο, ώστε να δίνει την αίσθηση βάθρου, ενώ να προστεθούν και άλλα. Θα ήταν οι βάσεις για αγάλματα με τις Μούσες, τις Χάριτες, τις θεές Δήμητρα και Εστία.
Λόγω έλλειψης κονδυλίων, στο τέλος έμειναν μόνον οι Μούσες, αλλά προέκυψαν λόγοι συμμετρίας, καθώς ήταν εννέα. Στα μαρμάρινα βάθρα τοποθετήθηκαν μόνον οκτώ, αλλά και αυτές δεν μακροημέρευσαν, αφού από την αρχή είχαν δεχτεί κριτική για την αισθητική τους και απομακρύνθηκαν όταν μία από αυτές κατέρρευσε τον Αύγουστο του 1936 κατά τη διάρκεια διαδήλωσης κατά του δικτάτορα Ι. Μεταξά.
Ήταν η... ροζ περίοδος της πλατείας, αφού οι πολίτες την αποκαλούσαν «τούρτα», η οποία τερματίστηκε με τη γερμανική κατοχή, οπότε διακόπηκε η λειτουργία του σταθμού του Ηλεκτρικού και ο χώρος είχε μετατραπεί σε αποθήκη.
Το 1950, τα σχέδια, που ολοκληρώθηκαν ύστερα από εννιά χρόνια (!), αλλάξαν τον χαρακτήρα της πλατείας, η οποία από χώρος περιπάτου και ψυχαγωγίας υποβαθμίστηκε σε κυκλοφοριακό κόμβο.
Τότε διαμορφώθηκε η κυκλική κίνηση των οχημάτων και κατασκευάστηκε το περίφημο σιντριβάνι που χρειάστηκε να απομακρυνθεί γρήγορα γιατί, λόγω κακοτεχνιών, παρουσίαζε διαρροές και προκαλούσε υγρασία στο υπόγειο τμήμα.
Η αύξηση των συντελεστών δόμησης στη δεκαετία του 1960 και κυρίως η ελληνικής πατέντας αντιπαροχή αποτέλεσαν τη χαριστική βολή για τις ιδιοκτησίες γύρω από την Ομόνοια.
Διατηρήθηκαν τα σχεδόν δίδυμα ξενοδοχεία «Μπάγκειον» και «Μέγας Αλέξανδρος» στην αρχή της οδού Αθηνάς, η περίτεχνη κατοικία Λ. Καυταντζόγλου στην απόληξη της Πανεπιστημίου που αργότερα έγινε ξενοδοχείο και σήμερα ανήκει στο δίκτυο της Εθνικής Τράπεζας, καθώς και τα δύο χαμηλά κτίρια στη συμβολή με την οδό 3ης Σεπτεμβρίου.
Οι τελευταίες παρεμβάσεις
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και ενώ ήταν γνωστό ότι η πλατεία θα γίνει και πάλι εργοτάξιο λόγω της γραμμής του μετρό, η τότε δημοτική αρχή προχώρησε σε άλλη μια αλλαγή της εικόνας. Η πλατεία, φυτεύτηκε με γκαζόν και στη θέση του σιντριβανιού τοποθετήθηκε ο «Γυάλινος δρομέας» του Κώστα Βαρώτσου.
Το άγαλμα χρειάστηκε να μετακομίσει μόνιμα στο παρκάκι της Β. Κωνσταντίνου, απέναντι από το ξενοδοχείο «Hilton», γιατί κινδύνευε από τους κραδασμούς που προκαλεί η κίνηση των συρμών του μετρό και του Ηλεκτρικού. Παρέμεινε πάντως ο αποκλεισμός τής πάλαι ποτέ πλατείας για τους πεζούς.
Η τελευταία, επίσης αμφιλεγόμενη, παρέμβαση έγινε το 2000. Προηγήθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός από το τότε υπουργείο ΠΕΧΩΔΕ και την επίσης καταργημένη Εταιρεία Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων. Νικητής αναδείχθηκε μια ομάδα νέων αρχιτεκτόνων, που θέλησε να αποκαταστήσει την επικοινωνία της πλατείας με κάποιους από τους γύρω χώρους και να την αποδώσει στους πεζούς.
Καταργήθηκε η κυκλική κίνηση των οχημάτων και κατασκευάστηκαν κερκίδες με μοναδική θέα προς την Ακρόπολη. Περιλάμβανε και άλλες παρεμβάσεις, που όμως δεν υλοποιήθηκαν, όπως και τα σχέδια για τη γενικότερη αναβάθμιση της περιοχής, που είχε ήδη παραχωρηθεί στους οικονομικούς μετανάστες.
Η έλλειψη πράσινου, που επιβλήθηκε από τους υπόγειους σταθμούς, οδήγησε τη δημοτική αρχή να κάνει μικρές φυτεύσεις, που δεν άλλαξαν την εικόνα.
Στην ανατολική πλευρά «στριμώχτηκε» μια γιγαντιαία μεταλλική σύνθεση του Ζογγολόπουλου, που θα λειτουργούσε με νερό, το οποίο αφαιρέθηκε όταν διαπιστώθηκε ότι θα έβρεχε τους περαστικούς. Έχει προβλεφθεί η μετακίνησή του, αλλά και αυτή... ξεχάστηκε.
1. Η Καλλιόπη
Η «ριγμένη» από τις εννέα Μούσες της πλατείας ήταν η Καλλιόπη, προστάτιδα της επικής ποίησης και η ευγενέστερη από όλες, σύμφωνα με τον Ησίοδο.
Το άγαλμα της, που έχει από χρόνια καταστραφεί, αποφασίστηκε να τοποθετηθεί στον υπόγειο χώρο, που όμως ήταν δίπλα από τις δημόσιες τουαλέτες!
Λέγεται πως από αυτήν την ατυχή επιλογή οι στρατιώτες ονομάζουν «Καλλιόπη» την αγγαρεία του καθαρισμού των αποχωρητηρίων. Σήμερα δύο από τις «τυχερές» Μούσες βρίσκονται στις Καρυές Λακωνίας, δύο στην Αμοργό και τέσσερις σε πλατεία της Καρδίτσας.
2. Το «Κοτοπούλη»
Μπορεί το θέατρο «Κοτοπούλη» να κατεδαφίστηκε το 1974, αλλά η σφραγίδα της κορυφαίας ηθοποιού παραμένει χάρη στη μικρή οδό που βρίσκεται μπροστά από το ιστορικό θέατρο και φέρει το όνομά της.
Σε αυτό τον χώρο το 1887 λειτούργησε το υπαίθριο θέατρο της Ομόνοιας, όπου είχε παρουσιαστεί πρώτη φορά η «Φαύστα» του Δ. Βερναρδάκη.
Λίγα χρόνια αργότερα έσπασε τα ταμεία η «Χάιδω», που είχε γράψει ένας κουρέας. Το θέατρο κατασκευάστηκε το 1919 από τη Μαρίκα Κοτοπούλη και στέγασε ως το 1936 τις παραστάσεις της «Ελευθέρας Σκηνής». Στη συνέχεια έγινε κινηματογράφος και υπέστη μεγάλες ζημιές κατά τα Δεκεμβριανά.
3. Οι λούστροι
Η πλατεία αποτέλεσε βήμα για αυτοσχέδιους ρήτορες και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήταν σημείο συνάντησης για τους πρόσφυγες. Στον Μεσοπόλεμο ήταν το στέκι των λουστράκων.
Οι περισσότεροι είχαν καταγωγή από Μεγαλόπολη Αρκαδίας και όπως περιγράφει ο Ι. Κονδυλάκης στους «Άθλιους των Αθηνών» τους είχαν νοικιάσει οι γονείς τους σε «αρχηγούς», που τους έπαιρναν τις εισπράξεις από το γυάλισμα παπουτσιών, τους εξασφάλιζαν ένα πιάτο φαγητό και χώρο για ύπνο, ενώ τους επιστράτευαν ως κλακαδόρους στις προεκλογικές συγκεντρώσεις.
